Chim Quetzal có tập tính rất sợ sự giam cầm, chúng thà tự kết liễu đời mình còn hơn bị nhốt trong lồng hay xiềng xích. Vì thế chúng trở thành biểu tượng của sự tự do, bất khuất ở Trung Mỹ và cũng là hiện thân của một vị thần hùng mạnh trong thần thoại Maya cổ.
Nhạc nền: https://www.youtube.com/watch?v=frTYObdW4KM
1. Lịch sử Guatemala
Guatemala là quốc gia có số dân số cao nhất khu vực Trung Mỹ, cùng một phần lãnh thổ của các quốc gia khác xung quanh như Costa Rica, Belize, El Salvador, Honduras và Mexico, đây từng là nơi sinh sống của nhiều bộ lạc thổ dân thuộc nền văn minh Maya, một nền văn minh thuộc vào hàng cổ xưa nhất Thế giới. Văn minh Maya đạt một trình độ rất cao không những về tổ chức nhà nước mà còn phát triển rực rỡ cả lĩnh vực toán học, thiên văn học, lịch pháp và đặc biệt là kiến trúc với rất nhiều những ngôi đền hình kim tự tháp đồ sộ còn sót lại đến nay.
Người Maya sống vào khoảng sớm nhất là năm 2000 TCN. Trong giai đoạn đầu, họ xây dựng nhiều thành phố ở Guatemala, Belize và miền Nam Yucatán, Mexico, với mỗi thành phố là một thị quốc (city-state) riêng biệt như ở Hy Lạp cổ đại. Từ năm 300 – 800, nền văn minh Maya bước vào Thời đại Hoàng kim. Nhiều thành phố mới được xây dựng, trong đó Tikal (Guatemala ngày nay) là thành phố có vị thế vượt trội nhất. Phần lớn các quốc gia người Maya bị diệt vong do nhiều lý do ở vào khoảng thế kỷ thứ 9 đến thế kỷ thứ 10. Duy chỉ có quốc gia thành thị trên bán đảo Yucatán, thuộc Mexico tiếp tục tồn tại cho đến khi thực dân Tây Ban Nha đến xâm chiếm vùng này vào thế kỷ 16 dưới sự lãnh đạo của Hernán Cortés . Hậu quả của cuộc xâm lăng đã tàn phá rất nhiều di sản của người Maya.
Toàn bộ vùng Trung Mỹ sau đó nằm dưới quyền kiểm soát của Đế chế Tây Ban Nha cho đến ngày 15/9/1821, Vương quốc Guatemala (bao gồm lãnh thổ 5 nước Trung Mỹ: Guatemala, El Salvador, Nicaragua, Costa Rica và Honduras ngày nay) tuyên bố độc lập và sau đó Liên bang Trung Mỹ (Federal Republic of Central America) được thành lập cũng với 5 nước thành viên này. Sau đó Liên bang rơi vào tình trạng nội chiến hỗn loạn và từng nước lần lượt tách ra khỏi Liên bang, tuyên bố thành lập nhà nước độc lập.
2. Vành đai lửa Thái Bình Dương
Ngày nay trên quốc huy của các nước Costa Rica, El Salvador, Nicaragua lẫn quốc huy của Guatemala và Honduras trong quá khứ đều mang hình ảnh của Liên bang Trung Mỹ ngày nào, với hình ảnh của 5 ngọn núi lửa:
Hình ảnh 5 ngọn núi lửa sừng sững được phủ một màu xanh của rừng giữa Thái Bình Dương bao la, miêu tả một cảnh quan hùng vĩ và đặc trưng của khu vực Trung Mỹ đồng thời cũng tượng trưng cho tình hữu nghị và đoàn kết của 5 quốc gia. Các ngọn núi lửa xuất hiện dày đặc tại Trung Mỹ chính là do khu vực này nằm trên Vành đai lửa Thái Bình Dương, nơi xảy ra hầu hết các vụ núi lửa phun trào và động đất trên Thế giới.
Riêng tại khu vực Trung Mỹ, hiện có gần 90 ngọn núi lửa, trong đó có ít nhất 10 ngọn còn đang hoạt động:
- Guatemala: 30 núi lửa, nổi tiếng nhất là ngọn Pacaya và Fuego vẫn còn hoạt động đến nay
- Costa Rica: 14 núi lửa, trong đó núi lửa Arenal là một trong những ngọn núi lửa hoạt động mạnh mẽ nhất trên thế giới
- Honduras: 4 núi lửa: Isla el Tigre, Isla Zacate Grande, Lake Yojoa, Utila Island, tất cả đều đã nguội lạnh
- El Salvador: 22 núi lửa, trong đó ngọn San Miguel có hoạt tính mạnh nhất
- Nicaragua: 19 núi lửa, với hàng loạt những cái tên khét tiếng vẫn còn hoạt động như Momotombo, San Cristóbal, Telica…
3. Chim Quetzal trong tự nhiên
Đến năm 1871, Guatemala thay đổi quốc huy của mình thể hiện một biểu tượng quốc gia mang đậm bản sắc văn hóa của mình là loài chim quetzal, hay còn gọi là chim nuốc nữ hoàng. Nó không không những là loài chim được yêu quý và bảo tồn hiện nay tại Guatemala mà còn gắn bó rất mật thiết với các truyền thuyết và thần thoại cổ xưa của người Maya.
Chim nuốc nữ hoàng (resplendent quetzal), hay chim đuôi seo, là một trong số những loài chim đẹp nhất thế giới. Chúng thuộc bộ Trogoniformes, chỉ cân nặng khoảng 210g và cao khoảng 40cm nhưng những con chim trống lại có bộ lông đuôi dài tới 65cm với màu xanh lá sặc sỡ và bộ lông trước ngực màu đỏ nổi bật. Bộ lông màu xanh óng ánh của chim quetzal giúp chúng ngụy trang rất tốt dưới những tán lá cây của vùng rừng nhiệt đới.
Một cặp chim quetzal thường làm làm tổ trong một thân cây và thay nhau ấp trứng. Nhưng do cái đuôi quá dài, khi đến lượt mình ấp trứng, chim trống thường phải bẻ cong lông đuôi về trước, vòng qua đầu nó và đâm ra khỏi lỗ cây. Chính vì thế mà đến cuối mùa sinh sản, bộ lông đuôi tuyệt đẹp này bị hư hại nặng và rơi ra. Tuy nhiên, một thời gian sau những cái lông dài kỳ lạ này sẽ mọc trở lại. Trên đầu chim trống còn có một chùm lông xanh tua tủa trông giống như cái mào.
Chim quetzal thường sống trong những vùng rừng sương mù ở độ cao khoảng 1-3km so với mặt biển. Chúng sống ở những tầng thấp của rừng, thường bay chuyền từ cành này sang cành khác để kiếm ăn các loại trái cây, côn trùng, ếch nhái và thằn lằn. Loại chim đặc biệt này phân bố suốt từ Nam Mexico đến Panama. Hiện chúng được luật pháp bảo vệ nghiêm ngặt ở toàn Trung Mỹ.
4. Chim quetzal trong văn hóa
- Thần Kukulkan trong tựa game Smite (smite.gamepedia.com)
Cả người Maya lẫn người Aztec đều xem quetzal là một loài chim linh thiêng và tôn sùng chúng. Đối với họ, loại chim này có mối quan hệ gần gũi với thần rắn Kukulkan. Bộ lông đuôi óng ánh màu xanh của chúng tượng trưng cho sự nảy nở của mùa xuân, là hiện thân của thần gió, biểu tượng cho điềm lành và ánh sáng. Thần Kukulkan là một trong những vị thần quan trọng nhất trong hệ thống thần thoại Maya, được miêu tả như một loài rắn có lông vũ, một loài bò sát biết bay (giống như rồng), người thiết lập ranh giới và kết nối giữa đất và trời. Thần Kukulkan có nguồn gốc từ các nền văn hóa châu Mỹ thậm chí còn cổ xưa hơn văn minh Maya như Olmec và Toltec. Sau này đến lượt mình, Kukulkan trong thần thoại Maya đã ảnh hưởng đến hình tượng thần Quetzalcoatl của văn minh Aztec. Thần được biết đến với vai trò chính là làm chủ cái chết và luân hồi, nhưng cũng cai quản 4 nguyên tố chính của vũ trụ là lửa, nước, đất và đặc biệt là gió.
Thời xưa, chỉ có thầy tu và những người thuộc tầng lớp quý tộc mới được đeo lông của loại chim này, vì họ muốn thể hiện sự kết nối thần thánh với thần Kukulkan. Bắt giết chim quetzal là một trọng tội vào thời đó, nên thường chúng chỉ bị bắt, sau đó bị vặt lấy lông đuôi rồi lại được thả đi. Bất kỳ thường dân nào bị phát hiện có cất giấu những chiếc lông này đều bị xử tử. Lông đuôi loài chim này rất quý, giá trị hơn cả vàng, chính vì thế mà chim quetzal còn tượng trưng cho sự giàu có và vị trí xã hội cao quý.
Đặc biệt, chim quetzal còn có tập tính rất sợ sự giam cầm, chúng thà tự kết liễu đời mình còn hơn bị nhốt trong lồng hay xiềng xích. Vì thế đến thời thực dân Tây Ban Nha, chim đuôi seo trở thành biểu tượng của sự tự do, bất khuất đối với người Trung Mỹ. Trong nhiều nhóm ngôn ngữ châu Mỹ, từ ‘quetzal‘ còn có nghĩa là quý hiếm, thiêng liêng và kiên cường.
Chim quetzal còn có liên quan rất lớn đến một nhân vật trong truyền thuyết Maya là người anh hùng Tecún Uman, một hoàng tử và chiến binh của người bộ lạc Quiché (K’iche’) trong suốt giai đoạn cuối của cuộc chiến với người Tây Ban Nha. Một chú chim quetzal có vai trò là nahual (linh hồn dẫn đường) của chàng. Những người bộ lạc Quiché đã đẩy lùi nhiều cuộc tấn công từ quân đội Tây Ban Nha, mặc dù hoàn toàn lép về về vũ khí (giáo và tên chống lại súng, áo giáp và kỵ binh).
Truyền thuyết kể lại rằng vào ngày Tecún Uman chiến đấu chống lại conquistador Pedro de Alvarado, một chú chim quetzal đã bay lượn trên đầu chàng. Với đòn tấn công đầu tiên, Tecún Uman trên đôi chân trần đã đánh gục con ngựa chiến của Pedro de Alvarado. Alvarado sau đó được tiếp viện một con ngựa khác và quay lại cắm ngập mũi giáo vào lồng ngực của Tecún Uman. Chú chim quetzal bi ai sà xuống cái xác còn nóng hổi của Tecún Uman, ngâm bộ lông ngực của nó vào dòng máu của vị hoàng tử – chiến binh dũng cảm và từ đó chúng có bộ lông ngực màu đỏ thắm như ngày nay.
Những truyền thuyết này có thể đã thật sự xảy ra hoặc không, người ta chỉ biết rằng người Maya đã chiến đấu rất kiên cường để giành lấy quê hương và sự tự do trong cuộc xâm lược của người Tây Ban Nha. Một truyền thuyết Maya còn kể rằng loài chim quetzal đã từng hót rất hay trước khi người Tây Ban Nha đến, nhưng sau đó chúng chỉ câm lặng và chỉ cất tiếng hót một lần nữa khi mảnh đất này giành lại tự do. Ngày nay, chim quetzal là quốc điểu, là biểu tượng quốc gia cao quý nhất của Guatemala. Tên của chúng còn được dùng để đặt cho đồng quetzal của Guatemala và đôi cánh tự do của chúng vẫn tung bay trên tờ bạc này.
Tài liệu tham khảo:
https://en.wikipedia.org/wiki/Guatemala
BirdLife International. (2011). The Illustrated Encyclopedia of Birds. London: DK Publishing
Evans, S. T. & David L. W. (2000). Archaeology of Ancient Mexico and Central America: An Encyclopedia. New Zealand: Kahurangi Press
Grolier. (1996). Encyclopedia Americana. Grolier Inc.
Johnsgard, P. A. (2001). Trogons and Quetzals of the World. Smithsonian
Jordan, M. (1993). Encyclopedia of gods: over 2,500 deities of the world. New York: Facts on File
Kingfisher. (2014). Bách khoa thư lịch sử. Hà Nội: Nhã Nam
Nozedar, A. (2006). The secret language of birds: A treasury of myths, folklore & inspirational true stories. London: Harper Element
Owen, M. (2013). The Maya Book of Life: Understanding the Xultun Tarot. Routledge
Restall, M. & Asselbergs, F. (2007). Invading Guatemala: Spanish, Nahua, and Maya Accounts of the Conquest Wars. University Park, Pennsylvania: Pennsylvania State University Press
Những Biểu Tượng Quốc Gia 